Nieruchomość w gminnej ewidencji zabytków

Wątpliwość co do Konstytucyjności przepisów ograniczających prawa własności na skutek wpisu do ewidencji zabytków przedstawił Naczelny Sąd Administracyjny w swoim pytaniu prawnym skierowanym do Trybunału Konstytucyjnego. Wątpliwości podzielił także Rzecznik Praw Obywatelskich. O przedstawionych przez nich argumentach pisaliśmy w artykule: Czy wpis do rejestru zabytków ogranicza prawa właściciela? 

Trybunał Konstytucyjny wydał w tej sprawie wyrok w dniu 11 maja 2023 r. oceniając zgodność art. 22 ust. 5 pkt 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z ustawą zasadniczą. W swoim wyroku jednogłośnie uznał, że wskazany przepis "w zakresie, w jakim ogranicza prawo własności nieruchomości przez dopuszczenie ujęcia nieruchomości jako zabytku nieruchomego w gminnej ewidencji zabytków, bez zapewnienia właścicielowi gwarancji ochrony prawnej przed dokonaniem takiego ograniczenia, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej."

Właściciel nieruchomości, która ma zostać wpisana do ewidencji zabytków nie ma prawa wnieść sprzeciwu wobec takiej decyzji, nie może nawet uczestniczyć w czynnościach podejmowanych przez właściwy organ jednostki samorządu terytorialnego czy konserwatora zabytków. W obecnym stanie prawnym nie może nawet liczyć na jakiekolwiek czynności wyjaśniające dlaczego nieruchomość została uznana za zabytek, a tym samym wyjaśnienie podstaw wpisania jej do wspomnianej ewidencji. Naczelny Sąd Administracyjny podkreślił, że osłabia to ochronę jego prawa własności. 

Niewątpliwie taki wpis ogranicza możliwość korzystania z prawa własności, chociażby przez fakt, że właściciel jest zobowiązany uzgodnić z wojewódzkim konserwatorem zabytków decyzję o:
a) ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego,
b) warunkach zabudowy,
c) pozwoleniu na budowę,
d) pozwoleniu na rozbiórkę oraz
e) zatwierdzeniu projektu budowlanego.

Na właściciela nałożone są nowe obowiązki, ograniczające jego prawo własności, a jednocześnie nie można uznać to za niezbędne do ochrony interesu publicznego. Co więcej efekty tej ochrony nie są proporcjonalne do ciężarów nakładanych na właścicieli. 

Trybunał podkreślił, że taka regulacja, która wpływa na sferę własności, powinna być bardziej precyzyjna i zawierać przejrzyste kryteria stosowania, szczególnie, że obecnie obowiązująca definicja zabytku jest bardzo szeroka, co jednocześnie sprawia, że jest tu wiele miejsca na uznanie administracyjne.